Sokołowski Adam Ludwik (1896–1979), oficer WP, wojewoda nowogródzki. Ur. 22 VII w Zachorzowie (pow. opoczyński), był synem Wincentego, zarządcy majątku ziemskiego, i Marii Franciszki z Piaskowskich, bratem Stefana Seweryna (zob.). Ojciec w r. 1905 porzucił rodzinę i wyemigrował do Ameryki; matka podjęła wówczas pracę jako nauczycielka w szkole wiejskiej w pow. łukowskim.
Od r. 1908 S. uczęszczał do gimnazjum Zygmunta Wielopolskiego im. św. Stanisława Kostki w Warszawie. Pozbawiony pomocy materialnej rodziny, utrzymywał się z korepetycji. W r. 1909 wstąpił do «Zarzewia», a po rozłamie, który dokonał się w t.r., przeszedł do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej (ZMP-N). W r. 1911, ze względu na niższe koszty utrzymania, przeniósł się do gimnazjum w Mławie, gdzie pomagał bratu Zygmuntowi zorganizować ZMP-N. W tym samym czasie wstąpił do Związku Walki Czynnej (ZWC). W lecie 1912, uprzedzony przez szkolnego prefekta o grożącym mu aresztowaniu, przeniósł się wraz z bratem do gimnazjum w Lublinie, gdzie działał w ZMP-N i w powstałym z przekształcenia ZWC Związku Strzeleckim oraz nawiązał współpracę z PPS-Frakcją Rewolucyjną. Jesienią 1912 powrócił do Warszawy, w r. 1914 uczęszczał do kl. VII gimnazjum Mariana Rychłowskiego.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej od września 1914 S. należał do 1. komp. baonu warszawskiego Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). W styczniu 1915 przedarł się przez front do obozu Legionów Polskich w Zagórzu (pow. będziński). Po przeszkoleniu, służył w 1. p. artylerii polowej I Brygady jako szeregowy, wkrótce awansował na podoficera. Posługiwał się wówczas fałszywymi dokumentami poddanego austriackiego na nazwisko: Zbigniew Romanowski. W lutym 1915 uczestniczył w walkach nad Nidą. Dn. 15 IV t.r. na własną prośbę przeniesiony został do 1. p. ułanów Władysława Beliny-Prażmowskiego, gdzie służył w 3. szwadronie jako ułan. Dn. 13 III 1916 ranny w walkach nad Wesołuchą, leczył się w szpitalu w Lublinie. Dn. 1 VIII t.r. wrócił na front w stopniu kaprala. Na początku r. 1917 zakwalifikowany został do szkoły oficerskiej 1. p. w Ostrołęce, po 6-tygodniowym przeszkoleniu uzyskał dyplom kandydata na oficera. W lipcu 1917, po tzw. kryzysie przysięgowym, został osadzony w obozie internowania w Skalmierzycach-Szczypiornie pod Kaliszem, następnie przeniesiony do obozu w Łomży, skąd 3 III 1918 uciekł. Dzięki Bratniej Pomocy Uniw. Warsz. znalazł posadę w Garbowie (pow. puławski), jak wspominał: «w domu dyrektora tamtejszego rybołówstwa».
Od jesieni 1918 S. uczył się w Królewsko-Polskiej Szkole dla b. wojskowych w Warszawie; w listopadzie uczestniczył w rozbrajaniu Niemców. Wczesną wiosną 1919 przerwał naukę i wstąpił do WP; otrzymał przydział w stopniu podporucznika do szwadronu zapasowego 1. p. szwoleżerów stacjonującego w Warszawie. Przeniesiony na front litewsko-białoruski, 1 VIII t.r. objął funkcję dowódcy plutonu 3 szwadronu tegoż pułku. Uczestniczył w zajęciu Wilna i zdobyciu Dyneburga (Dźwińska). Wiosną 1920 brał udział w wyprawie na Kijów. Dn. 1 IV 1920 awansował na porucznika. W końcu maja t.r. uczestniczył w walkach pod Mińskiem i nad Berezyną. Potem, ponownie przeniesiony na front południowo-wschodni, został 26 VII t.r. ciężko ranny pod wsią Zawidcze w bitwie z kawalerią S. Budionnego. Leczył się w szpitalu wojskowym w Warszawie. Dn. 2 III 1921 zdał eksternistycznie maturę przed komisją Min. WRiOP. Dn. 15 III t.r. został przydzielony do Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza i mianowany zastępcą szefa Biura Tymczasowej Kapituły Orderu Virtuti Militari. Był wśród udekorowanych osobiście przez Józefa Piłsudskiego 10 V 1921 na Placu Zamkowym w Warszawie Orderem Virtuti Militari (V kl.). Od maja t.r. studiował historię, a od października – prawo na Uniw. Warsz., jednak w marcu 1922 zrezygnował ze studiów. Zweryfikowany 1 IV t.r. w stopniu rotmistrza, po objęciu przez Piłsudskiego stanowiska szefa Sztabu Generalnego został jego adiutantem (18 XII 1922). Od 1 III 1923 był sekretarzem Kapituły Orderu Virtuti Militarii i zastępcą szefa jej Biura (ze stanowiska sekretarza Kapituły nigdy nie został formalnie odwołany). Po obowiązkowym przeszkoleniu w 1. p. szwoleżerów (od 18 VII) 4 XI 1924 przyjęty został do Wyższej Szkoły Wojennej. W czasie zamachu majowego 1926 służył w kwaterze wojskowej Piłsudskiego. Dn. 30 IX 1926 uzyskał dyplom oficera Sztabu Generalnego i od 11 X t.r. służył jako referent, a od 15 I 1927 do 7 II 1928 – kierownik referatu organizacyjno-mobilizacyjnego w Wydz. Ogólnym Dep. Kawalerii Min. Spraw Wojskowych. Jednocześnie od 7 II do 7 V 1928 był ponownie zastępcą szefa Biura Kapituły. Dn. 21 II 1928 awansował na majora. Z inicjatywy Piłsudskiego 24 VII t.r. przeniesiony do Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ), pełnił tam funkcję oficera do zleceń. Na przełomie l. 1928 i 1929 opracowywał przechowywane przez II Oddział Sztabu Głównego akta archiwum poronińskiego Lenina, wydzielając część, która wg zalecenia Piłsudskiego miała pozostać w Polsce. Dn. 6 V 1929 objął funkcję szefa Samodzielnego Referatu Personalnego GISZ (obsada wyższych stanowisk dowódczych na wypadek mobilizacji i wojny). Był wśród oficerów, którzy 31 X 1929, towarzysząc Piłsudskiemu, weszli do hallu sejmowego, w następstwie czego marszałek Ignacy Daszyński odmówił otwarcia sesji. W lipcu 1930 przeszedł do Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych, a 26 VIII t.r. objął stanowisko jego szefa. Był tam odpowiedzialny za sprawy reprezentacyjne i prawne (redagował m.in. „Dziennik Rozkazów Wojskowych”) oraz duchowieństwa wojskowego (był pośrednikiem Piłsudskiego w kontaktach z bpem polowym Józefem Gawliną). W l. 1930–5 przewodniczył komitetowi redakcyjnemu dziennika „Polska Zbrojna”. Na początku r. 1933 został mianowany podpułkownikiem. Był członkiem komisji ds. osadnictwa wojskowego przy Min. Spraw Wojskowych.
Po śmierci Piłsudskiego S. nie przyjął złożonej mu przez nowego ministra spraw wojskowych gen. Tadeusza Kasprzyckiego propozycji pozostania na swym stanowisku i jeszcze w maju 1935 odszedł z ministerstwa (formalnie jako wojskowy w stan spoczynku przeszedł 31 XII 1938). Wobec pogłębiających się rozdźwięków i nieporozumień w obozie piłsudczykowskim S. postanowił opuścić Warszawę. Dn. 17 XII 1935 został powołany przez prezydenta Ignacego Mościckiego na urząd woj. nowogródzkiego, który objął 1 I 1936. W maju t.r. wprowadził zmiany w organizacji wewnętrznej starostw powiatowych, a w r. 1937 zreorganizował państwowy nadzór weterynaryjny. Zajmował się głównie sprawami rolnictwa, rybołówstwa, melioracji i regulacji rzek oraz komunikacji, sprzyjał realizacji ustawy o reformie rolnej i komasacji. Wydał też zarządzenia mające na celu zahamowanie rabunkowego wyrębu lasów. Popierał rozwój turystyki, otoczył opieką turystyczny «szlak mickiewiczowski», był inicjatorem i przewodniczącym społecznego Komitetu Mickiewiczowskiego, który zrekonstruował dworek Mickiewiczów w Nowogródku i zorganizował tam muzeum. Wg J. Godlewskiego, w województwie zyskał sobie pozytywną opinię: «był człowiekiem rozsądnym i dobrej woli, miał rozumną żonę i można się było z nim zawsze dogadać». Związany z grupą Walerego Sławka, S. nie zgadzał się z umocnieniem roli marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. starał się o zapewnienie porządku i bezpieczeństwa na administrowanym przez siebie obszarze; na polecenie władz wojskowych zorganizował komórki dywersyjne na wypadek zajęcia Nowogródczyzny przez Niemców. Po wkroczeniu wojsk sowieckich 17 IX 1939 wraz z rodziną przekroczył granicę łotewską. Zatrzymany przez władze łotewskie w Dyneburgu został następnie internowany w obozie w Silguldzie. Dzięki pomocy wpływowych Łotyszy oraz posła polskiego Jerzego Tadeusza Kłopotowskiego, wyjechał po kilku tygodniach do Paryża. Na przełomie l. 1939 i 1940 przydzielony został przez polskie władze wojskowe do Centrum Oficerskiego w Cerizay (Wandea), w którym grupowano oficerów o sympatiach piłsudczykowskich.
Po ataku Niemców na Francję S. opuścił obóz i wydzierżawił niewielki dom z ogrodem w Roquefort-les-Pins w pobliżu Nicei, w którym osiadł wraz z rodziną. Współpracował z polską organizacją podziemną; pod koniec r. 1943, ostrzeżony przez urzędników miejscowego merostwa o grożącym mu aresztowaniu, wyjechał z Roquefort i w lutym 1944 wraz z grupą polskich uciekinierów dotarł przez Andorę do Hiszpanii. Stamtąd, dzięki pomocy Polskiego Czerwonego Krzyża, przez portugalski port Santa Maria i Gibraltar przedostał się do Kairu. Po dwóch miesiącach szkolenia podjął służbę w Centrum Wyszkolenia Armii II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w Matino we Włoszech, a pod koniec r. 1945 został przeniesiony do Sztabu Głównego w Londynie, pozostawał w dyspozycji naczelnego wodza gen. Tadeusza Komorowskiego. Zdemobilizowany w r. 1946, wstąpił do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W końcu r. 1947 przeniósł się do północnej Szkocji, gdzie prowadził hodowlę drobiu na farmie w East Grenhill w hrabstwie Aberdeen. Po pożarze gospodarstwa, od r. 1950 prowadził wraz z żoną sklep spożywczo-przemysłowy w osiedlu górniczym New Brancpeth pod Durham. W czasie kryzysu we władzach polskich na uchodźstwie w r. 1954 związał się z grupą skupioną wokół prezydenta Augusta Zaleskiego. T.r. został wybrany do emigracyjnej Rady RP (formalnie powołany na jej członka 18 XII 1954 przez Zaleskiego) w Londynie. W Radzie reprezentował Klub Ziem Wschodnich. W l. pięćdziesiątych władze emigracyjne awansowały go do stopnia pułkownika.
Na początku sierpnia 1956 r., po śmierci żony, S. powrócił do kraju. Od marca 1957 pracował w Tow. Łączności z Polonią Zagraniczną «Polonia», najpierw (1 IV 1957) jako redaktor „Biuletynu Prasowego «Polonia»”, potem jego redaktor naczelny i kierownik Centralnego Archiwum Prasy Polonijnej. Należał do Stow. Dziennikarzy Polskich. Dn. 30 XI 1962 przeszedł na emeryturę. W r. 1969 poddał się amputacji prawej nogi, w rok później amputowano mu drugą. Od r. 1971 spisywał wspomnienia pt. Fragmenty wspomnień, wydane (pod nazwiskiem Korwin-Sokołowski) przez syna w r. 1985 w Paryżu (wyd. krajowe W. 1987, oryginał i nieopublikowane załączniki w B. Ossol.: sygn. 14699/II i III, pozostała niewydana część obejmująca wspomnienia z l. dwudziestych i trzydziestych znajduje się w posiadaniu rodziny). S. zmarł 16 VIII 1979 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu komunalnym na Powązkach. Odznaczony był, m.in.: Krzyżem Oficerskim i Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1938), 4-krotnie Krzyżem Walecznych (1922), Krzyżem Niepodległości (1931), Krzyżem Legionowym oraz Orderem Oficerskim IV kl. francuskiej Legii Honorowej (1931).
Żonaty od r. 1921 z Zofią Barbarą z Zaborowskich (1899–1955), S. miał dwóch synów: Józefa Zygmunta (1922–1944), w czasie drugiej wojny światowej podporucznika 300. Dywizjonu Bombowego «Ziemi Mazowieckiej» w Wielkiej Brytanii, zmarłego w Londynie wskutek odniesionych ran, oraz Zygmunta Tadeusza (ur. 1926), w czasie wojny mata Polskiej Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii, po r. 1956 zamieszkałego w Polsce.
Starszy brat S-ego, Zygmunt (20 III 1895 – 10 XII 1918), w czasie nauki w gimnazjach w Warszawie, Mławie, Lublinie, był członkiem «Zarzewia», a potem ZMP-N. W lutym 1912 był delegatem na zjazd młodzieżowych organizacji niepodległościowych w Krakowie. Działał też w ZWC i Związku Strzeleckim, a od r. 1912 w PPS. W Lublinie wydawał pismo partyjne „Świt”. Od r. 1914 był przewodniczącym warszawskiej organizacji ZMP-N, a w końcu t.r. został członkiem jego Komitetu Centralnego. W styczniu 1915 służył w 1. p. artylerii polowej I Brygady Legionów Polskich, zaś od poł. kwietnia t.r. w 1. p. ułanów W. Beliny-Prażmowskiego. Po kryzysie przysięgowym internowany, uciekł z obozu w Łomży i wstąpił do POW. Jesienią t.r. podjął studia w warszawskiej Wyższej Szkole Rolnej. W listopadzie przerwał studia i wstąpił ochotniczo do sformowanego na Chełmszczyźnie 1. p. szwoleżerów WP. Od 7 XII t.r. w stopniu podporucznika uczestniczył w walkach z Ukraińcami, zginął 10 XII 1918 w bitwie pod Dołhobyczowem (pow. tomaszowski). Pośmiertnie odznaczony Orderem Virturi Militari V kl., Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości.
Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. Słownik biograficzny, Koszalin 1991 II cz. 1 (B. Polak, , dot. też brata Zygmunta); Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1994 (fot.); Łoza, Czy wiesz kto to jest?; Roczn. Oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; – Cumft O., Kujawa H.K., Księga lotników polskich poległych i zaginionych 1939–1946, W. 1989 (dot. syna Józefa Zygmunta); Karcz J., Kryński W., Zarys historii wojennej 1 pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, W. 1931 s. 29, 41, 75; Kierownictwo obozu niepodległościowego na obczyźnie 1945–1990, Red. A. Szkuta, Londyn 1996; Stawecki P., Następcy Komendanta, W. 1969; tenże, Oficerowie dyplomowani wojska Drugiej Rzeczypospolitej, Wr. 1997 (fot.); Wanke B., Władze legalne R.P. na Uchodźstwie (1940–1970), „Zesz. Hist.” R. 47: 1979 s. 102–3; – Godlewski J., Na przełomie epok, W. 1990; Lepecki M., Pamiętnik adiutanta Marszałka Piłsudskiego, W. 1987; Składkowski F. S., Strzępy meldunków, W. 1988; Zaremba Z., Wspomnienia. Pokolenie przełomu, Kr.–Wr. 1983; – „Nowogródzki Dzien. Woj.” za l. 1935–9; „Robotnik” 1918 nr 363 (dot. brata Zygmunta); – Nekrologi z r. 1979: „Tryb. Ludu” nr 194, „Tyg. Powsz.” nr 47, „Życie Warszawy” nr 190; – Arch. Uniw. Warsz.: Akta studenckie, nr albumu 7621 (odpis aktu ur.); Arch. Zawodu Dziennikarskiego Stow. Dziennikarzy RP w W.: Akta osobowe S-ego; B. Narod.: rkp. akc. 10120, akc. 10111; CAW: Akta personalne nr 2531 (dot. brata Zygmunta), nr 9246 (kwestionariusze osobowe S-ego, tu również akta dot. innej osoby o tym samym imieniu i nazwisku), Akta Orderu Virtuti Militari, sygn. 33–2531 (dot. brata Zygmunta), Akta Krzyża Walecznych, sygn. 112; – Odpis aktu małżeństwa (w posiadaniu autora); Informacje syna, Zygmunta Sokołowskiego z Wołomina.
Witold Żarnowski